Op die Sesde Algemene Kerkvergadering (sinode) van die Nederduitsche Hervormde Kerk in Zuid-Afrika in November 1842, volgens die notule daarvan in die “Consistoriekamer der Nederduitsch-Hervormde Gemeente (Groote Kerk Kaapstad)”, is die naam van die Kaapse Nederduitsche Hervormde Kerk (vasgestel sedert 2 November 1824) verander na die Nederduitsch Gereformeerde Kerk van Zuid-Afrika.
Een van die redes vir die verandering kon wees die Gereformeerde kerkafskeiding in die moederkerk in Nederland waar “gereformeerd” toe gekoppel is aan regsinnigheid en “Hervormd” aan liberalisme – tóé al was mense en instellings geëtiketteer. Dalk was dit ook as gevolg van stadige verengelsing aan die Kaap waar “reformed” op die oor klink na Gereformeerd en Hervormd dan die meer oudmodiese woord was.
Op daardie tydstip was duisende lidmate van die Kaapse Kerk as Trekboere en Voortrekkers in Transoranje (Vrystaat), Transvaal en Natal gevestig. Hulle het hul Kerk geken as die Nederduitsche Hervormde Kerk. (Die naam is geskryf soms met koppelteken vas aanmekaar; Nederduitsch soms met -e en soms daarsonder.) In die afwesigheid van Kaapse predikante omdat hulle deur die Britse regering verbied is om die Trekkers, “Kaapsche Landverhuizers” of – soos hulle hulself genoem het – “die Emigrante-boere” te vergesel, is hulle aanvanklik deur Hervormde kerkraadslede geestelik bedien.
Dit is bekend dat Johannes Stephanus Maritz (1795-1857), broer van leier Gert/Gerrit Maritz (1797-1838), tot ouderling, en CA (Charl/Sarel) Cilliers (1801-1871, voorganger by die 1838 Gelofte) en Stephanus Petrus Viljoen (1794-1873) tot diakens, op Woensdag 8 Februarie 1837 by Blesberg/Thaba Nchu in hul onderskeie ampte verkies is. Op 19 Mei open hulle ’n kollektelys vir die traktement van ’n predikant en die bou van ’n kerk. Dit alles het nou inderdaad daarop gedui dat die Voortrekkers in die binneland ’n eie kerk onafhanklik van die Kaapse Kerk begin inrig het.
In 1837, toe Sarel Cilliers tydens albei Marico-veldtogte onder aanvoering van Andries Potgieter (1792-1852) geestelike werk gedoen het, het hy by gebrek aan ’n predikant van die Kaapse Nederduitsche Hervormde Kerk onder die Voortrekkers begin optree as “oefenaar”. ’n “Oefenaar” was soos ’n lekeprediker wat kon onderrig, vertroos en vermaan. Daar word vermoed dat ’n oefenaar ook kritiek op die leraar kon lewer – ’n aanduiding van spanning tussen Erasmus Smit en Cilliers. Dit het die gevolg gehad dat hy deur “ds” of “eerwaarde” Erasmus Smit opgeroep is om voor hom en sy kerkraad in Natal te verskyn waar “oefenaar” Sarel Cilliers in een van die laers gekonfronteer is met die bepalings van die “Reglement” in verband met “(godsdiens) oefening houden”. Dit was ’n reël wat deur die Eerste Algemene Kerkvergadering van die Nederduitsche Hervormde Kerk in Zuid-Afrika op 2 November 1824 en daaropvolgende dae (ook in die Groote Kerk Kaapstad) goedgekeur is.
Dit is ook bekend dat daar by die Potgietertrek ’n ouderling Frederik Christoffel Eloff (1800-1890) was. In Augustus 1853 het hy die huweliksregister wat in die laers van Potgieter van 22 April 1838 tot 11 Desember 1840 op los velle papier bygehou is en waarin die name van 52 huwelikspare aangeteken is, op Rustenburg aan ds Dirk van der Hoff (1814-1881) oorhandig. Dit is deur laasgenoemde in die huweliksregister van die NH Gemeente Potchefstroom oorgeskrywe. FC was die oupa van “Ryk” Freek/Frikkie Eloff, skoonseun van Paul Kruger, en eienaar van die suidoostelike deel van die Pretoriase plaas Daspoort 192 waar die SPE-museum vandag is in Eloffstraat, Eloffsdal, tussen Mansfieldlaan en Wegerlestraat.
(Volgende uitgawe: Lees verder oor die span geestelike werkers tydens die Groot Trek.)
In hierdie artikel steun ek onder andere op die volgende:
- Dreyer, WA. 1999. NHKA Die eerste 250 jaar 1652-1902. Pretoria.
- Engelbrecht SP. 1953. Geskiedenis van die NHKA. Kaapstad en Pretoria.
- Pont AD. 1978. ’n Oorsig van die algemene kerkgeskiedenis en die geskiedenis van die NHKA. Pretoria.
- Pont AD en Kok WJJ. 1992. Gedenkalbum van die NH Gemeente Potchefstroom 1842-1992. Grepe uit die geskiedenis van die oudste gemeente in die Oorvaalse.
- Rex HM. 1993. Geestelike leidsmanne tydens die Groot Trek. Almanak en Bybelse Dagboek NHKA. Pretoria.
- Storm JMG. 1989. Die Voortrekkerkerk 1836-1853. Pretoria.
- Visagie JC. 2011Voortrekkerstamouers 1835-1845. Pretoria.
- Foto’s geneem deur ds CJ de Bruin met dank aan die SP Engelbrecht-museum en uit Eeufeesalbum NHKA 1842-1942, Album vir die geskiedenis van die NHKA 1965, en NHKA Gedenkalbum 1886-1986.
(Ds C Johann de Bruin is kurator van die SP Engelbrecht-museum)