Die manier waarop ons godsdiens verstaan en beleef, is selde staties. Vir geslagte was dit ’n rotsvaste anker, maar vandag voel dit vir baie soos ’n rivier – voortdurend in beweging. Óf jy jouself as diepgelowig beskou, steeds soekend is, óf bloot nuuskierig is oor die kragte wat ons samelewings vorm, is die vraag oor godsdiens se plek in die 21ste eeu onontwykbaar. Hoe het ons hier gekom en waarheen is ons op pad? ’n Verrassende lens om hierdie komplekse reis te verstaan, kom van ’n Franse denker van ’n eeu gelede, Émile Durkheim, wie se insigte ons help om die evolusie van geloof en selfs die pad van kerke soos die NHKA in ’n nuwe lig te verstaan.
Émile Durkheim (1858-1917), een van die argitekte van moderne sosiologie, was gefassineer deur die gom wat samelewings bind. Vir hom was die samelewing meer as individue. Dit was ’n entiteit gedryf deur ’n kollektiewe bewussyn – gedeelde oortuigings en waardes. Godsdiens, het hy waargeneem, speel ’n kernrol hierin. Durkheim het godsdiens nie primêr as ’n private geloofsaak verstaan nie, maar as ’n kragtige sosiale verskynsel waardeur ’n gemeenskap ’n identiteit smee, waardes vier en solidariteit kweek. Godsdienstige rituele, byvoorbeeld, was vir hom veel meer as net aanbidding – dit was oomblikke waar die gemeenskap homself vier, sy bande versterk en sy bestaan herbevestig. Selfs in ons oënskynlik sekulêre era help Durkheim ons om te verstaan dat die menslike honger na betekenis, na verbintenis, en na iets groter as die self bly voortbestaan en godsdiens in sy vele vorme bly hierop ’n antwoord.
Durkheim se drie tydperke van geloof: ’n reis deur eeue
Om die ontwikkelende rol van godsdiens te karteer, het Durkheim drie breë fases geïdentifiseer, elk met unieke kenmerke.
Die Paleo-Durkheimiaanse tydperk: ontstaan van geloof
In vroeë stamgemeenskappe was godsdiens met elke faset van die lewe verweef. Sentraal was die onderskeid tussen die heilige (afgesonder, eerbiedwaardig) en die profane (alledaags). Die heilige het dikwels gestalte in ’n totem gevind – ’n dier of plant wat die stam se identiteit simboliseer. Rituele was die lewensaar. Dit het die stam se verbintenis met die heilige hernu en sosiale bande versterk. Godsdiens was hier die primêre krag vir sosiale kohesie en betekenisgewing.
Die neo-Durkheimiaanse tydperk: georganiseerde geloof neem vorm aan
Godsdiens het met die groei van landbou en die opkoms van groter, meer komplekse nedersettings getransformeer. Georganiseerde godsdiens het ontstaan met priesterskappe, tempels en meer geformaliseerde oortuigings en rituele. Godsdiens het ’n meer onderskeie instelling geword. Dit was soms hand aan hand met, en ander tye in spanning met die opkomende staat. Godsdiens het dikwels sosiale hiërargieë gelegitimeer en tradisionele waardes gehandhaaf. Dit was ’n kragtige ordenende mag, maar minder alomteenwoordig as voorheen.
Die post-Durkheimiaanse tydperk: geloof in die moderne mosaïek
Dit is die era waarin ons tans leef, Dit word gekenmerk deur industrialisasie en die opkoms van die moderne wetenskap. Sekularisering – die afname in openbare invloed van tradisionele godsdiens instellings – word prominent. Wetenskap bied alternatiewe verklarings terwyl individualisme tradisionele gesag, insluitend kerke, uitdaag. Toenemende diversiteit maak dit moeilik vir een godsdiens om te domineer. Tog duur die soeke na betekenis en gemeenskap voort. Dit lei dikwels tot nuwe spiritualiteite en sosiale bewegings.
Die NHKA: ’n reisgenoot deur tyd
Die NHKA se verhaal illustreer hierdie fases treffend. In sy neo-Durkheimiaanse bloeitydperk was die NHKA sentraal tot die Afrikanergemeenskap, veel meer as ’n plek vir Sondag se aanbidding. Dit was die hartklop van sosiale kohesie, identiteitsvorming en morele leiding, en het dikwels die sosiopolitieke strukture van die tyd ondersteun.
Met Suid-Afrika se eie transformasieprosesse en die globale verskuiwings van die post-Durkheimiaanse era moet die NHKA soos baie ander tradisionele kerke nuwe uitdagings en realiteite oorkom en navigeer. Sekularisering, ’n krimpende tradisionele lidmaatbasis, en die eise van ’n diverse en vinnig veranderende samelewing het die kerk genoop tot introspeksie en aanpassing. Hierdie reaksie is in verskeie dinamiese vernuwings sigbaar:
- Aanbidding wat resoneer. Baie gemeentes vernuwe met kontemporêre musiek en kreatiewe liturgieë om aanklank by nuwe generasies te vind.
- Hande wat uitreik. ’n Groeiende klem op gemeenskapsbetrokkenheid en sosiale geregtigheid wys ’n kerk wat ’n tasbare verskil wil maak.
- Digitale deure. Tegnologie soos sosiale media en aanlyn dienste word ingespan om mense te bereik waar hulle is en nuwe vorme van digitale gemeenskap te skep.
- Die persoonlike pad. ’n Groter fokus op persoonlike spiritualiteit en die individu se unieke geloofsreis erken die moderne mens se soeke na persoonlike betekenis en ’n direkte ervaring van die goddelike eerder as bloot die aanvaarding van dogmatiese voorskrifte.
- Die toekoms van geloof. ’n Voortdurende ontvouing.
Die Durkheimiaanse perspektief bevestig dat godsdiens se vorm mag verander, maar sy kernfunksie – die skep van gedeelde betekenis, bevordering van sosiale kohesie, en aanspreek van eksistensiële vrae – bly konstant. Die NHKA is soos ander geloofsinstellings midde-in transformasie. Dit is ’n reis wat moed, aanpasbaarheid en ’n diep luister na tradisie én die huidige oomblik vereis. Die uitdaging is om relevant te bly sonder om ankerpunte te verloor en om nuwe maniere te vind om die ewige menslike soeke na die heilige en gemeenskap te voed. Die dans duur voort.
(Dr Johan Bester is leraar in Gemeente Randfontein Midpark en lid van die SGB)